Τάξη και αταξία. Δομή και Αντι-δομή, η εν εντάσσει ισορροπία.
Η κοινωνία θέλει να βρίσκεται μέσα σε μια ευταξία, σε ένα γνωστικό περιβάλλον στο οποίο θα συνδυάζονται κάποιες δομές της που είτε θα την εξελίξουν, είτε θα την συμπληρώσουν. Ο κοινωνικός δεσμός δεν μπορεί να υπάρξει σε μια κοινωνία όπου απουσιάζει η συνύφανση με το “μαγικό” στήριγμα του Θεού. Είμαστε αλληλένδετοι με αυτό. Έχουμε ηθικές και πνευματικές βλέψεις με το Θείο. Άρα το Θείο υπάρχει. Αυτός είναι ο υπαρξιακός θεμέλιος λίθος στον ρόλο του Θεού. Συνδυασμός δομών λοιπόν· συνύπαρξη, αρμονία και ένταση σε εναλλαγή με την επικρατούσα στο τέλος χρυσή τομή. Π.χ. η Καθολική εκκλησία πρέσβευε την αγαμία εν αντιθέσει με την Ορθόδοξη, η οποία επέτρεπε τον έγγαμο βίο των κληρικών. Η διάκριση αυτή εξελίχθηκε και τέλος συνδυάστηκε σε μια συνήθη τάξη. Έτσι συναντούμε πλέον και έγγαμους πάστορες αλλά και άγαμους ορθόδοξους όπως οι αρχιμανδρίτες. Αυτή η ευταξία είναι εκείνη η οποία αποτελεί μια από τις αρετές της κοινωνίας. Ο CharlesTaylor (Τέιλορ, 1931- )τονίζει παρόλʼ αυτά, δηλαδή, παρά τη δέσμευση του χάους και τον έλεγχό του από την τάξη, ότι υπάρχουν περίοδοι κατά τις οποίες η τάξη αναστρέφεται, ή όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, «Ο κόσμος αναποδογυρίζεται» (Taylor, 2015,σελ. 77). Έτσι οδηγούμαστε σε μια ανατρεπτική τάξη πραγμάτων. Ανατρεπτική γιατί άραγε; Μήπως αυτή η ιδανική ευταξία καταπνίγει το ένστικτο; Μήπως διότι η διαφαινόμενη ανατρεπτική διαδρομή που διανύει το χάος για να βάλλει κατά της τάξης λειτουργεί σαν βαλβίδα ασφαλείας για το γεγονός ότι η ίδια η κοινωνία, εν τέλει, δεν αντέχει την επικράτηση της ευταξίας; Αν πράγματι ισχύει κάτι τέτοιο, η δέσμευση του χάους από την τάξη είναι παροδική.
Με το πέρας του χρόνου και εξαιτίας της ρουτίνας η τάξη απομυζάται. Για να επανέλθει δυνατή χρειάζεται μία ανανέωση, όπου κατά την περίοδο αυτή οι δυνάμεις του χάους (π.χ. το καρναβάλι, η μέθη που κυριεύει την αντιπαράθεση μιας προεκλογικής εκστρατείας, το ποδόσφαιρο, κ.α.) απολύονται προσωρινά και κατόπιν άγονται υπό την επανιδρυθείσα τάξη. Ο Taylor υποστηρίζει ότι η έκφανση μιας τέτοιας σχέσης εμφανίστηκε πολύ νωρίτερα, στο φάσμα των προ-νεωτερικών κοινωνιών και σε όλο τον κόσμο. Πρόκειται για την έκφανση της σχέσης Δομής – Αντι-δομής.
Ο Βρετανός ανθρωπολόγος VictorTerner (Τέρνερ, 1920-1983) διατυπώνει την άποψη ότι κάθε Δομή έχει την ανάγκη μιας Αντιδομής ερμηνεύοντας τον όρο “Δομή” ως τις “ρυθμίσεις” βάσει προτύπων που αφορούν σύνολα ρόλων, σύνολα καθεστώτων που συνειδητά αναγνωρίζονται και εκφράζονται σε μια δεδομένη κοινωνία (Taylor, 2015, σελ. 80). Εννοούμε, λοιπόν, κώδικες συμπεριφοράς‧ καταστάσεις για καθημερινές συνήθειες που ήδη εφαρμόζουμε ή τελετουργίες, οι οποίες ενίοτε οδηγούν σε μυήσεις, κάποιες φορές με σκληρό τρόπο. Καταστάσεις και τελετουργίες ευρύτερα διαδεδομένες. Ο Terner αναφέρει ότι σε κάποιες Αφρικανικές κοινωνίες στην τελετή ενθρόνισης του νέου βασιλιά, πως εκείνος πρέπει να περάσει μέσα από κάποιες δοκιμασίες κατά τις οποίες θα καθυβρίζεται, θα εκφοβίζεται, ακόμη και θα κακομεταχειρίζεται σωματικά από τους υπηκόους του. Θα περάσει, δηλαδή, μέσα από μία “Διαβατήρια τελετή” προς απόδοση της νέας ταυτότητας (Taylor, 2015, σελ. 81). Κατά πόσο η τελετή ενθρόνισης ενός Αφρικανού βασιλιά προσομοιάζει με τα Πάθη του Χριστού; Και κατά συνέπεια, πόσο η θρησκευτική εξουσία των αδυνάμων αντιτίθεται στην πολιτική εξουσία των ισχυρών; Αναμφισβήτητα υπάρχει ένα φάσμα αναλογιών, το οποίο περιλαμβάνει τις εκάστοτε κοινωνίες ανά τον πλανήτη σε μια διακριτική αντιπαράθεση θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας, αδυνάμων και ισχυρών, Δομής και Αντιδομής, χάους και τάξης, αρμονίας και έντασης.
Οι κοινωνίες ανέκαθεν περιελάμβαναν Διαβατήριες τελετές κατά τις οποίες οι άνθρωποι περνούσαν στο επόμενο στάδιο. Ο Taylor, ως παραδείγματα τέτοιων τελετών για να γίνουν πιο κατανοητές, αναφέρει την περιτομή ή τον νέο ρόλο των νεόνυμφων μετά τον γάμο. Η προηγούμενη ταυτότητα εξαλείφεται καθώς μέσα από κάποιες δοκιμασίες ο άνθρωπος αποκτά νέα ταυτότητα. Αυτή η μεθοριακότητα, αυτό το μεταβατικό στάδιο θεωρείται ένα είδος Αντιδομής‧ και αυτό, διότι υπερβαίνει το παγιωμένο μιας κατάστασης έως εκείνη τη στιγμή. Αν και το καθεστωτικό κριτήριο εξοβελίζεται μπορούμε να ισχυριστούμε πως υπάρχει ανοχή για μια κατάσταση μετεξέλιξης σαν και αυτή, η οποία ανοχή δημιουργεί τις συνθήκες για ένα παιχνίδι, θα λέγαμε, Δομής – Αντιδομής, Κώδικα – Αντικώδικα. Αυτή η επιτρεπτέα αναστολή ή η παραβίαση του Κώδικα έναντι της εξουσίας οδηγεί σε μια “ανάσα” των αδυνάμων, σε μια αντιεξουσία. Η βαλβίδα ασφαλείας αρχίζει να λειτουργεί και η αταξία κάνει την εμφάνισή της ταράζοντας τα λιμνάζοντα ύδατα. Το λεπτό σημείο, και αυτό που πρέπει να γίνει κατανοητό, είναι το γεγονός ότι η ίδια η ευταξία απελευθερώνει τις δυνάμεις της αταξίας, οι οποίες είναι συγγενείς με τον άνθρωπο σε μια αρχέγονη σχέση, και εκείνες στη συνέχεια (δυνάμεις της αταξίας) θα είναι σε θέση να αποκαταστήσουν τη δομική τάξη εισερχόμενες σε έναν φαύλο κύκλο και σε μια σχέση αλληλεξάρτησης.
Αυτή τη συνάφεια που προαναφέραμε, ο Τerner την εντάσσει στην λεγόμενη “έλξη της communitas”, δηλαδή, στην “ισότητα εντός του ιδίου πνεύματος”.Αυτή ξεπηδά σε στιγμές παράβασης. Η ανθρώπινη σύμπραξη – σύμπλευση σε στιγμές αντιστροφής της κανονικότητας νομιμοποιεί την εξουσία του αδυνάτου, ενώ επέκεινα της κοινωνίας και της ανθρωπότητας η έλξη αυτή προς την Αντιδομή παίρνει σάρκα και οστά μέσα από την αρχέγονη ανάκληση προς αυτή. Η communitas αποδεσμεύει και αφήνει τη φαντασία του ανθρώπου να δρα ελεύθερα αλλά και αυθόρμητα. Η Αντιδομή απελευθερώνει εν αντιθέσει με τους Κώδικες που περιορίζουν, εμποδίζουν και αποκλείουν. Η communitas ξεπηδά επίσης, σε στιγμές κινδύνου ή πένθους, όπως συνέβη π.χ. στην κηδεία του Κ. Παλαμά κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής στην Αθήνα το 1943, στην αντίδραση του πλήθους για τον θάνατο της Λαίδης Di στη Μ. Βρετανία, στην παλλαϊκή συμμετοχή του κόσμου κατά την κηδεία του Γ. Παπανδρέου, η οποία έλαβε τη μορφή της πρώτης αντιδικτακτορικής διαδήλωσης κατά της χούντας των Αθηνών την 1η Νοεμβρίου 1968 ή ακόμη και σε στιγμές καρναβαλικού ή ποδοσφαιρικού τύπου. Όπως αναφέρει ο Taylor, για την επικράτηση μιας τέτοιας “αταξίας” «Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι αυτή η ανάγκη της Αντι-Δομής δεν αναγνωρίζεται πλέον στο επίπεδο της σύνολης κοινωνίας και εν σχέση με την πολιτικό-νομική της οργάνωση (Taylor, 2015, σελ. 84-85).
Συνέπεια αυτής της έκλειψης της Αντι-Δομής στην εποχή της Νεωτερικότητας και του Δυτικό-Ευρωπαϊκού κοσμικού τρόπου ζωής είναι η καλλιέργεια του πνεύματος του Ολοκληρωτισμού και της Παγκοσμιοποίησης. Δύο έννοιες, οι οποίες έρχονται ως τιμητές της Αντιδομής για να αποκαταστήσουν το κοινωνικό ‘τέλμα” και να επιβάλλουν τον δικό τους Κώδικα. Κατʼ αυτόν τον τρόπο, όμως, οδηγούμαστε σε έναν καινούργιο Νέο-Δομικό ρόλο και σε ένα ακραίο Νέο-Δομικό μοντέλο, από τις στάχτες της ίδιας της αταξίας. Έναν νέο ρόλο πολύ πιο αυστηρό και άκαμπτο, ακόμη και από αυτόν της χειρότερης ακαμψίας της τάξης, ο οποίος δεν επιτρέπει καμία παρέκκλιση. Τίποτα δεν πρέπει να αντισταθεί στην Αρχή, στον Κώδικα και στον νόμο. Φυσικά και δεν συζητείται καμιά μορφή communitas, πλην μιας καθοδηγούμενης και ελεγχόμενης μορφής τύπου “Άρτον και Θεάματα” σε μια εξαγορά ασήμαντων απολαβών των πολιτών από μια ευτελισμένη εξουσία.
Ο ΑΠΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ 1793. ΜΙΑ ΝΕΑ ΔΟΜΗ ΧΩΡΙΣ ΟΡΙΑ.
Γαλλική Επανάσταση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα έκλειψης της Αντιδομής. Η εφαρμογή ενός Κώδικα χωρίς ηθικό όριο σε μια νέα κοινωνία, κατά την οποία η διάσταση της Αντιδομής θα απουσιάζει. Κάποια μορφή της υπήρξε, αλλά ήταν κατευθυνόμενη και χειραγωγούμενη προς τα πλήθη εμπνέοντας τη χλεύη προς το Παλαιό καθεστώς. Τη χλεύη προς την “κανονικότητα”, την τάξη. Την απαξία προς τη θρησκεία και εν γένει τη χλεύη προς τους εχθρούς της επαναστατημένης χώρας, με την εφαρμογή ενός Νέου Κώδικα. Ενός Κώδικα με στόχο να καταστρέψει και όχι να αναστείλει ή να περιθωριοποιήσει το αντίπαλο δέος. Το “περιθώριο” και το μιαρό του προηγούμενου καθεστώτος της απολυταρχίας κληροδοτήθηκε στην επαναστατική Γαλλία και έγινε ο Νέος Κώδικας, ο οποίος δεν επέτρεψε ένα νέο “Περιθώριο”. Το σκεπτικό ήταν ότι ο Νέος Κώδικας των Εθνοσυνελεύσεων της Επανάστασης, και του Διευθυντηρίου αργότερα, δεν διέκρινε, ούτε χώριζε κάποιον από κάτι. Δεν υπήρχαν κοινωνικές τάξεις παρά μόνο “Ισότητα – Ελευθερία & Αδελφοσύνη”‧ το τρίπτυχο της Επανάστασης. Άρα, δεν υπάρχει “Αντίθετο”, δεν υπάρχει “Περιθώριο”, δεν υπάρχει Αντιδομή.
Η Γαλλική Επανάσταση υπήρξε προάγγελος παρόμοιων προσπαθειών, της αποτίναξης, δηλαδή, της κοινωνικής ανισότητας και της εφαρμογής της λαϊκής κυριαρχίας, όμως, για την ίδια, επί ματαίω. Όταν οικοδομείται μια νέα Δομή χωρίς όρια, αυτή η κατάσταση λησμονεί τις Αντιδομές της εποχής της, έως ότου φθαρεί και εκκολάψει, εν τέλει, τις κατάλληλες συνθήκες για την ανάδυση της ανατροπής. Για να επιστρέψουμε στην ανεπάρκεια ή όχι της communitas σήμερα, και στο κατά πόσον είναι αναγκαία, θα δούμε ότι πράγματι απομακρύνεται από τα αυτοπεριοριζόμενα σύγχρονα πολιτικά συστήματα (διάκριση εξουσιών, αρχές ελευθερίας, κ.ο.κ.), υπό την αιγίδα όμως μιας αρχής, την οποία τηρούμε στα πλαίσια ενός ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Αυτές οι μορφές εξουσίας, στην προσπάθειά τους να ελέγξουν καλύτερα τα πλήθη, προσπαθούν να εξοβελίσουν την communitas και να αφορίσουν την Αντιδομή. Το ερώτημα, βέβαια, είναι αν πράγματι η αταξική Αντιδομή, η οποία λειτουργεί σαν βαλβίδα ασφαλείας, απομακρύνεται ή μήπως μεταφέρεται κάπου αλλού‧ πιθανόν, ακόμη και στην ιδιωτικότητα της οικογένειας ή ενός στενού κοινωνικού πυρήνα.
Όπως σχολιάζει ο Taylor «Μπορούμε να κρεμάσουμε την κάπα μας στο σπίτι και να πετάξουμε από πάνω μας τους κωδικοποιημένους ρόλους» (Taylor, 2015, σελ. 88). Μέσα, λοιπόν, στην οικογένεια μεταφέρεται μια άτυπη μορφή Αντιδομής, η οποία εκφράζεται μέσα από την τέχνη, τη μουσική, τη σκέψη, τη λογοτεχνία και οπουδήποτε αλλού αρκεί αυτό το “κρέμασμα της κάπας” να μην είναι πτωχευμένο. Αυτή η νεωτερική μορφή Αντιδομής, η εκκολαπτόμενη μορφή αταξίας, αυτή η ιδιωτικότητα που δεν τολμά να ξεπροβάλλει σήμερα προς τα έξω, μπορεί και αναδεικνύεται κάλλιστα μέσα από την ασφάλεια του “γνωστού”, και ασφαλούς περιβάλλοντος και της οικογένειας. Παρόλα αυτά όμως εγκυμονεί κινδύνους απομόνωσης και απώλειας του πραγματικού νοήματος της ζωής μέσα σε μια φοβική κατάσταση, πρωτόγνωρη στην εποχή μιας εξελιγμένης Νεωτερικότητας η οποία σαρώνει κάθε τι που παρεκκλίνει του κανόνα της, επαπειλούμενη πάντα από εξωτερικούς κινδύνους. Το ερώτημα είναι εάν και κατά πόσον αυτή η Αντιδομή που κρύβεται μέσα στην ιδιωτικότητα θα αλωθεί τελικά από τον κραταιό Δομικό χαρακτήρα της Νέας εποχής, ή εάν θα τον αλώσει και θα επικρατήσει.