Ο αθεϊστικός υπαρξισμός έχει κατηγορηθεί ως μία ιδιαίτερα απαισιόδοξη και καταθλιπτική φιλοσοφική θεωρία. Πώς εξηγεί ο Σαρτρ "τα πιστεύω" αυτής της φιλοσοφίας.

2018-05-01 17:34

Εισαγωγή

      Ο υπαρξισμός ως φιλοσοφική θεωρία αναδεικνύει τον άνθρωπο σαν ένα αυτοκαθοριζόμενο και αυτόνομο υποκείμενο.  Ο Σαρτρ, ως ένας από τους κυριότερους εκφραστές του υπαρξισμού υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος “πετιέται” στον κόσμο καταδικασμένος να είναι μόνος και ελεύθερος, διαμορφώνοντας τον εαυτό του σύμφωνα με τα βιώματά του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο έρχεται στο προσκήνιο το Εγώ με όλο τον υπόλοιπο κόσμο εναντίον του. Αυτή είναι και η κεντρική ιδέα της σαρτρικής φιλοσοφίας, καθώς επίσης και ο πυρήνας της σαρτρτικής υπαρξιστικής θέσης ότι “η ύπαρξη προηγείται της ουσίας”. Επίσης, θα γίνει αναφορά στην άρρηκτη σύνδεση ανάμεσα στο άγχος ευθύνης της  ανθρώπινης πράξης με την απαίτηση για ελευθερία και τις ηθικές συνέπειες. Θα δούμε πώς η σκέψη του Σαρτρ σχηματίζεται γύρω από αυτή την ιδέα της ελευθερίας, θεωρώντας ότι είναι το μοναδικό θεμέλιο των αξιών συνδεδεμένο με την ελευθερία των άλλων, αλλά επί της ουσίας ότι “η ελευθερία μου είναι ουσιωδώς ελευθερία δική μου”.[1]

1. Υπαρξισμός.

α).  Ο υπαρξισμός ως φιλοσοφική θεωρία. Βασικές έννοιες.   

        Ανάμεσα στον άνθρωπο και τον κόσμο υπάρχει μια αντίθεση, μια συνεχής διαμάχη στο “Καθ’ εαυτό”, en-soi και στο “δι’ εαυτό”, pour-soi. Το ερώτημα, ιδιαιτέρως για τον Σατρ (ο οποίος θα μας απασχολήσει εκτενώς) είναι πώς θα μπορέσει το υποκείμενο να κατακτήσει την ελευθερία και να λειτουργήσει μέσα στον κόσμο χωρίς “να του προκαλεί ναυτία”. To “καθ’ εαυτό”, en-soi σύμφωνα με τη σαρτρική ορολογία, πνίγει κάθε σπινθήρα αυτενέργειας στη συνείδηση προκαλώντας μία ριζική “ναυτία”.[2] Η βάση του σαρτρικού στοχασμού βρίσκεται στη θεώρηση του Χαϊντέγκερ για τη σχέση ανάμεσα στο συμπαντικό Είναι, στο Sein, σε εκείνον το όγκο ο οποίος περιβάλλει τον άνθρωπο και στο Dasein, στο αυτενεργό υποκείμενο, για να χρησιμοποιήσουμε την χαϊντεργιανή ορολογία, δηλαδή τον ίδιο τον άνθρωπο ως μία υπαρξιακή ατομικότητα.[3]  Το συνειδητό υποκείμενο που υπάρχει για τον εαυτό του, το σαρτρικό pour-soi, αυτό που υπάρχει για να δρα, έχει ως στόχο του στον Σαρτρ, την αποφυγή του εναγκαλισμού του με το en-soi.

β). Ζαν Πωλ Σαρτρ.

      Εκείνος ο οποίος ταύτισε το όνομά του με τον υπαρξισμό δεν ήταν ο ίδιος ο Χαϊντέγκερ αλλά ο στοχαστής που δανείστηκε της κύριες ιδέες του, ο Ζαν Πωλ Σαρτρ (Jean Paul Sartre 1905-1980).[4] Ο Σαρτρ, διανοούμενος των café, υπήρξε σύμβολο της εποχής του στη μεταπολεμική Γαλλία.[5] Διαχώρισε τη θέση του από την καρτεσιανή παράδοση αντιπροσωπεύοντας τον άθεο υπαρξισμό θεωρώντας ότι το σαρτρικό ανθρώπινο υποκείμενο, το pour-soi, αφήνει το αποτύπωμά του για το τι είναι, όχι μέσα από το περιεχόμενο της συνείδησής του αλλά μέσα από τα πεπραγμένα του. Έτσι, με αυτόν το συλλογισμό δίνει έμφαση όχι μόνο στην ύπαρξη αλλά και στην πράξη. Σύμφωνα με την  θεωρία του άθεου υπαρξισμού ο άνθρωπος δεν γεννιέται με μια προκαθορισμένη ταυτότητα αλλά συνεχώς εξελίσσεται και το υπαρξιακό Εγώ διαμορφώνεται αυτό που θα είναι από μόνο του.[6] Σχετικά με την υπαρξιακή αντίληψη για τον άνθρωπο (όπως τον αντιλαμβάνεται ο υπαρξιστής φιλόσοφος) ο Σαρτρ μας λέει ότι εφόσον ο άνθρωπος δεν είναι προσδιορίσιμος, και καθώς στην αρχή είναι ένα τίποτα, δεν υπάρχει Θεός για να συλλάβει τη φύση του και ότι μετέπειτα θα φτιάξει ο ίδιος τον εαυτό του.[7]

2. Η ύπαρξη προηγείται της ουσίας. Άθεος υπαρξισμός.

α). Οι αρχές του άθεου υπαρξισμού.

       Στον άθεο υπαρξισμό δεν υπάρχει ο Θεός για να πλάσει ως ένας χειρώνακτας τον άνθρωπο∙ και εφόσον δεν υπάρχει δημιουργός η έννοια του ανθρώπου ως αφηρημένη έννοια ύπαρξης, η οποία δεν μπορεί να προσδιοριστεί ακόμα προηγείται της καθολικής ιδιότητας του ανθρώπου ως δημιούργημα, προηγείται δηλαδή της ουσίας του. Στο βιβλίο του “Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός” ο Σαρτρ, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «ο άθεος υπαρξισμός διακηρύσσει ότι, αν ο Θεός δεν υπάρχει, υπάρχει ένα τουλάχιστον ον, στο οποίο η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, ένα ον που υπάρχει προτού να μπορέσει να προσδιοριστεί, από καμία έννοια και πως αυτό το ον είναι ο άνθρωπος».

β). Η ύπαρξη προηγείται της ουσίας αλλάζοντας τις σταθερές.

      «Τι σημαίνει εδώ το ότι η ύπαρξη προηγείται της ουσίας; Αυτό σημαίνει πως ο άνθρωπος πρώτα υπάρχει, απαντάται με τον εαυτό του, ξεπετάγεται μέσα στον κόσμο, και ύστερα προσδιορίζεται».[8] Εν αρχή, λοιπόν, σύμφωνα με τον Σαρτρ, είναι η ύπαρξη και μετά έπεται η σύλληψη της ατομικής αυτοδημιουργίας για την κάθε ύπαρξη, δίνοντας σάρκα και οστά, δίνοντας ουσία στο υπαρκτικό Εγώ. Η ύπαρξη προηγείται και είναι η ίδια η ζωή. Καθώς, στη συνέχεια, ένα συγκεκριμένο άτομο δρα με έναν συγκεκριμένο τρόπο χωρίς να υπάρχει a priori κατασκευασμένη φύση από έναν Θεό, το αυτενεργό υποκείμενο δημιουργεί μέσα από ένα πρότζεκτ την ουσία, βιώνοντας υποκειμενικά μέσα σε αχαρτογράφητα νερά το χάος, το άγχος της επικράτησης και το αίσθημα της υπευθυνότητας για το ότι είναι αυτός και είναι έτσι. Ο άνθρωπος έχει πλήρη ευθύνη για την ύπαρξή του και όχι μόνο. Ο Σαρτρ αποσαφηνίζει ότι «όταν λέμε ότι ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τον εαυτό του, δεν εννοούμε πως ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τη συγκεκριμένη, την περιορισμένη ατομικότητά του, αλλά πως είναι υπεύθυνος για όλους τους ανθρώπους».[9]

 

3. Το άγχος της ύπαρξης.

α). Η ευθύνη και το άγχος της δράσης.

      Είναι πολύ έντονη στη σκέψη του Σαρτρ η αίσθηση της αλληλεπίδρασης μεταξύ άγχους και δράσης. Η αγωνία που δημιουργεί η συγκεκριμένη δράση του αυτενεργού υποκειμένου για την τελική έκβαση ενός γεγονότος, αλληλεπιδρά με την ίδια τη δράση. Αυτό το είδος του άγχους που περιγράφει ο υπαρξισμός θα δούμε ότι εξηγείται, εκτός των άλλων, και από την άμεση ευθύνη απέναντι στους άλλους ανθρώπους που δεσμεύονται με τις πράξεις μας. Το άγχος δεν είναι ένα παραπέτασμα το οποίο μας χωρίζει από τη δράση, αλλά αποτελεί μέρος της ίδιας της δράσης.[10]

      Είναι όμως ελεύθερος ο άνθρωπος για να δράσει; Ο Σαρτρ υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι απελπιστικά μόνος και καταδικασμένος να είναι ελεύθερος από τη στιγμή που έκανε την εμφάνισή του στο συμπαντικό Είναι. Χαρακτηριστικά αναφέρει, «..είμαστε μόνοι, ασυγχώρητα μόνοι. Αυτό θα εκφράσω λέγοντας πως ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος. Καταδικασμένος, γιατί δεν δημιούργησε, δεν έπλασε μόνος του τον εαυτό του κι ωστόσο ταυτόχρονα ελεύθερος, γιατί απ’ τη στιγμή που πετάχτηκε στον κόσμο, είναι ελεύθερος για ό,τι κάνει».[11]

β). Ο διαχωρισμός του Εγώ από το Είναι.

      Η ελευθερία του ανθρώπου η οποία ταυτόχρονα είναι και η καταδίκη του συμβαίνει όταν το pour-soi διαφοροποιείται από το en-soi, όταν δηλαδή  διαχωρίζεται το Εγώ από το Είναι, όταν διαχωρίζεται ο άνθρωπος από την ίδια, την καθιερωμένη, τη γνωστή και παγιωμένη φύση του με τις σταθερές “αξίες” που την περιβάλλουν, με το “βλέμμα του άλλου” που έως τότε δεν τολμούσε να αντικρύσει το Εγώ. Ο άνθρωπος ως ελεύθερο ον οφείλει να πράξει για το συνάνθρωπό του σύμφωνα με τις ζυμώσεις που έγιναν γύρω του και καθόρισαν τη ζωή του. Οφείλει να πράξει σύμφωνα με τα βιώματα και τις συνθήκες οι οποίες τον περιστοίχιζαν ως συνοδοιπόρο στη ζωή του και να αποτινάξει το “βλέμμα του άλλου” το τόσο τοξικό που πολύ γλαφυρά ο Σαρτρ χαρακτηρίζει ως αυτό που «προκαλεί ναυτία». Η ερωτική σχέση του Dasein με το Sein, στη φαινομενολογία του Χαϊντέγκερ, πρέπει να σπάσει και το σαρτρικό pour-soi να απελευθερωθεί από το en-soi. Αυτή η στιγμή της αποχώρησης είναι η κορύφωση της απόλυτης ελευθερίας … ή του απόλυτου δράματος. Το βέβαιο πάντως είναι ότι αυτή η συγκεκριμένη στιγμή αποχώρησης οδηγεί και στο απόγειό της την αγωνία και το άγχος για το μετά.  

γ). «Το βλέμμα του άλλου».

      Ο Σαρτρ δίνει πολύ μεγάλη σημασία στο ”βλέμμα του άλλου”. Αυτό το “βλέμμα” είναι η ίδια η κοινωνία η οποία παρακολουθεί σαν ένα κρυφό μάτι και εισβάλλοντας βίαια προσπαθεί να καθυποτάξει το υπαρξιακό Εγώ.[12]Ο “άλλος” δηλαδή το οτιδήποτε μπορεί να είναι αυτό έξω από το αυτοκαθοριζόμενο υποκείμενο, σχεδιάζει για τον εαυτό μου μέσω του βλέμματός του, επιδρώντας επάνω μου τοξικά και στη συνέχεια εγώ πράττω αναλόγως, προσαρμόζοντας τα θέλω μου στα θέλω του άλλου. Θα πρέπει να απαλλαγούμε από την ύπαρξη του άλλου πράττοντας ελεύθερα αλλά γνωρίζοντας ταυτόχρονα  ότι αυτή η ασυμβατότητα θα έχει συνέπειες. Έτσι δημιουργείται το άγχος ή η αγωνία. Παρόλα αυτά ο άνθρωπος σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να αναλάβει την ευθύνη και να συγκροτήσει τον εαυτό του ελεύθερα προσδίδοντας νόημα στη ζωή του, αποτινάσσοντας από πάνω του την επίδραση του άλλου και εν συνεχεία το άγχος της ελεύθερης επιλογής, δηλαδή τις συνθήκες εκείνες που τον κρατούν καθηλωμένο, άβουλο και ανελεύθερο.

4.  Οι ηθικές συνέπειες της ελευθερίας στον υπαρξισμό.

 α). Η ατομική ευθύνη.

      Η ατομική πράξη ίσως να δεσμεύει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ολόκληρη την ανθρωπότητα∙ π.χ. οι αποφάσεις, τις οποίες θα λάβει ένα σημαίνων πολιτικό ή στρατιωτικό πρόσωπο για το εάν θα επιβάλλει σκληρά μέτρα στην οικονομία ή εάν θα εμπλέξει τη χώρα του σε μία πολεμική αναμέτρηση, αφορούν όλους τους υπηκόους του και αυτός είναι ο υπεύθυνος απέναντί τους. Το μοναδικό ον, λοιπόν, που η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, ο άνθρωπος, όντας ελεύθερος βρίσκεται σε μια συνεχή αγωνία για το πού βρίσκεται και για το κατά πόσο οι πράξεις του μπορούν να επηρεάσουν την ανθρωπότητα.

       Ο ελεύθερος άνθρωπος αισθάνεται την ευθύνη των πράξεών του και αυτή με τη σειρά της γεννά το άγχος ή την αγωνία για την επίπτωσή τους.  Για τον υπαρξιστή στοχαστή ο άνθρωπος πρέπει να ξεπεράσει αυτό που πρέπει και να στραφεί σε αυτό που θέλει. Εφόσον φέρει την αποκλειστική ευθύνη των πράξεών του αυτή η ευθύνη της πραγμάτωσης των “θέλω” του μπορεί να δημιουργήσει μια αγωνιώδη διαταραχή από τη μία, εξαιτίας της διάσπασης μιας παγιωμένης κατάστασης, παράλληλα όμως από την άλλη θα αποτελέσει το επιστέγασμα της ελευθερίας της ανθρώπινης συνείδησης και τη συνειδητοποίηση ότι αυτή η διαφοροποίηση θα τον καταστήσει πραγματικά ελεύθερο και αυτοπροσδιοριζόμενο με αληθινό νόημα στη ζωή. Σε αυτήν όμως την αυτενέργεια του υποκειμένου προϋπόθεση ως φραγμός τοποθετείται η αναγνωρισιμότητα της ελευθερίας του άλλου. Ο Σαρτρ επιμένει πως δεν είναι δυνατόν να θέλω τη δική μου ελευθερία χωρίς να θέλω και την ελευθερία του άλλου, επειδή ο άνθρωπος δεν είναι υπεύθυνος μόνο για τον ίδιο αλλά και για τους άλλους.[13]

β). Άρνηση της αλήθειας και «κακή πίστη».

      Οι ανθρώπινες επιλογές δεν γίνονται τελεολογικά οργανωμένα διότι κάθε τι συνδέεται βιωματικά με συγκεκριμένες συνθήκες. Έτσι αν και η ελευθερία είναι θεμέλιο όλων των αξιών ορισμένες φορές ο άνθρωπος την αρνείται οικειοθελώς. Σε μια τέτοιου είδους κατάσταση η οποία χαρακτηρίζεται στο Σαρτρ από “κακή πίστη”, το ανθρώπινο υποκείμενο αυθυποβάλλεται σε κάποιον εξωτερικό παράγοντα χωρίς όμως εκείνος να του επιβληθεί.[14] Σύμφωνα με τις υπαρξιστικές αρχές ο άνθρωπος δεν δύναται να εξαπατηθεί ποτέ, από κανέναν και υπό οποιαδήποτε συνθήκη διότι είναι αποκλειστικά υπεύθυνος για την αυτενέργειά του η οποία καθοδηγείται από την ίδια του τη συνείδηση. “Κακή πίστη” με την έννοια της απόκρυψης της αλήθειας δεν αποτελεί έναν δυϊσμό ανάμεσα στον εξαπατημένο και τον θύτη του. Η άρνηση της αλήθειας είναι μία πράξη η οποία γίνεται εν πλήρη συνείδηση. Αυτή όμως η άρνηση της πραγματικότητας υπαγορεύει τη συνθηκολόγηση με το σύστημα και την εθελοδουλία έναντι κάποιας επιβράβευσης η οποία πολύ πιθανόν να καλύπτει τις αδυναμίες ή τις ανασφάλειες του puor-soi.[15]  

γ). «Οι άλλοι… η κόλασή μου»

      Εφόσον αυτή η διαμάχη ανάμεσα στον άνθρωπο και τον κόσμο καθιστά τον άνθρωπο αδύναμο, ο Σαρτρ χαρακτηρίζει τους άλλους “η κόλασή μου” επειδή το βάρος της απόφασης του πράττειν περνά μέσα από “το βλέμμα του άλλου”, δηλαδή από τη μάζα η οποία τραβά τον άνθρωπο προς τα κάτω και απειλεί να τον διαβρώσει. Πολλές είναι οι φορές που ο άνθρωπος ρέπει προς τη μάζα είτε εξαιτίας των δικών του ανασφαλειών, είτε εξαιτίας των συναισθημάτων του, μη γνωρίζοντας ότι αυτό είναι η μεγαλύτερη παγίδα η οποία τον οδηγεί “στην κόλασή του”. Ο άνθρωπος πρέπει να διαφοροποιηθεί από τη μάζα, να συγκρουστεί και να αποτινάξει από πάνω του την επίδραση του άλλου. Τέλος πρέπει να αναλάβει ο ίδιος την ανασυγκρότηση του εαυτού του, με ωριμότητα και σαφήνεια, αποβάλλοντας το άγχος ευθύνης των συνεπειών των πράξεών του, μέσω της απόλυτης ελευθερίας ως μια κορυφαία πράξη ευθύνης απέναντι στον εαυτό του και στην ανθρωπότητα.

Επίλογος

            Το μεμονωμένο Εγώ ως ένα στίγμα, ως σημειακό υποκείμενο του υλικού κόσμου, είναι ο κεντρικός άξονας της φιλοσοφικής θεωρίας του υπαρξισμού. Ο προορισμός του, κατά πόσο τα βιώματά του θα λειτουργήσουν σαν καταλύτης στον κύκλο της ζωής και τέλος η ταύτιση ή μη με τον εαυτό του, η εκπλήρωση δηλαδή της αποστολής του ή ο αφανισμός του υπό το βάρος των κανονιστικών-μηχανιστικών καθιερωμένων και επικρατούντων συστημάτων, είναι τα κρίσιμα ερωτήματα του υπαρξισμού για το κατά πόσο το υπαρκτικό Εγώ δύναται να κατακτήσει την αυθεντικότητά του.[16] Οι ρίζες του υπαρξισμού βρίσκονται στην προβληματική και στη φαινομενολογία του Χαϊντέγκερ (Martin Heindegger 1889-1976).

      Ενώ ο Χαϊντέγκερ δέχεται τον εναγκαλισμό της υπαρξιακής ατομικότητας με το συμπαντικό Είναι και την απορρόφησή του από αυτό, ο Σαρτρ διαφοροποιείται τονίζοντας την υγιή αποτίναξη του υποκειμένου από τον όγκο που το περιβάλλει και ό,τι βρίσκεται έξω από τη συνείδησή του.[17] Το αυτοπροσδιοριζόμενο υποκείμενο πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι ο σκοτεινός όγκος της ύλης που το περιβάλλει  το απειλεί με αφάνιση και ότι σε τελική ανάλυση ο άνθρωπος έρχεται στο προσκήνιο μόνο δια μέσου της αυθορμησίας της πράξης του και της ελευθερίας.

 

Βιβλιογραφία

Βαλλιάνος Περικλής, Νεότερα και σύγχρονα φιλοσοφικά ρεύματα (19^ος-20^ος αιώνας), τόμος Γ΄, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2008.

 

 

Σαρτρ Ζαν-Πωλ, Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός, μτφρ. Κώστα Σταματίου, εκδ. Αρσενίδη, Αθήνα 2006.

 

 

Srcuton Roger, Ευρωπαϊκή φιλοσοφία από τον Φίχτε στον Σαρτρ, στο Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, επιμέλεια Anthony Kenny, μτφρ. Δέσποινα Ρισσάκη, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2005.

 

Wahl Jean, Εισαγωγή στις φιλοσοφίες του υπαρξισμού (Κιρκεγκωρ, Χαϊντέγκερ, Γιάσπερς, Μαρσέλ, Σαρτρ), μτφρ. Χρήστου Μαλεβίτη, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννενα 1988.