Μια θρυαλλίδα στο Σεράγεβο ανατίναξε όλη την Ευρώπη. Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η “τακτοποίηση” της Νέας Εποχής.
Μια θρυαλλίδα στο Σεράγεβο ανατίναξε όλη την Ευρώπη. 28 Ιουνίου 1914, Ο Μεγάλος Πόλεμος
Χαρ. Κουμανάκος
Η μεγάλη καμπή
Η Belle Époque (Μπελ Επόκ), η “Ωραία Εποχή” δεν θα συνεχιζόταν για πάντα. Το πνεύμα της, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε, ότι δεν ήταν τίποτε άλλο από μια καλοστημένη και προσεγμένη επικεφαλίδα για την Ύστερη Νεότερη Ευρώπη της αποδρομής του 19ου αιώνα. Το προκάλυμμα της εκβιομηχάνισης με όλες τις ανέσεις, τις οποίες πρόσφερε, καθώς και η είσοδος στη νέα εποχή της προόδου και της τεχνολογίας, την ιατρική, τις θετικές επιστήμες κλπ, έδειχναν τον δρόμο μιας ειρηνικής σύμπλευσης των λαών προαναγγέλλοντας ταυτόχρονα το τέλος των αιματηρών αναμετρήσεων του παρελθόντος. Οι καταστάσεις όμως δεν ήταν έτσι ακριβώς. Οι μνήμες του Γαλλοπρωσικού πολέμου του 1871, ο οποίος οδήγησε στην ίδρυση του γερμανικού κράτους και στη σύσταση του Β΄Ράιχ ήταν πολύ νωπές. Επίσης, αυτή η αναμέτρηση οδήγησε και σε άνα αναδυόμενο γαλλογερμανικό μίσος. Τη δεκαετία 1870 είχε δημιουργηθεί μεγάλη οικονομική ύφεση, η οποία υπέβοσκε στον βωμό του κέρδους και της κεφαλαιακής επένδυσης. Ένας Γάλλος οικονομολόγος της εποχής, ο Eugène Buret αναφέρει το 1840: “Το μεγαλύτερο μυστήριο της εποχής είναι η αθλιότητα και πώς αντί για τον πλούτο των εθνών, με βάσει τα οικονομικά μεγέθη, οι οικονομολόγοι θα έπρεπε να ασχολούνται με τη φτώχεια των εθνών”. Οι αποικιακές αναμετρήσεις και η γερμανική περιθωριοποίηση από τις άλλες δυνάμεις εξασφάλιζαν οικονομικά μονοπώλια στις διεθνείς αγορές. Η Γερμανία θα έπρεπε να “απαντήσει”. Η Ρωσία, από την άλλη, αφοσιωμένη στον διακαή πόθο της για την έξοδο στη Μεσόγειο θάλασσα και υπό το πρίσμα μιας πανσλαβικής ασπίδας προστασίας έγειρε τον ανταγωνισμό με τις άλλες δυνάμεις της περιοχής της ανατολικής Ευρώπης, την Οθωμανική αυτοκρατορία και την Αυστροουγγαρία. Η καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης σε όλα τα επίπεδα, οικονομικό, στρατιωτικό και αλλού, υπαγόρευε έναν ξέφρενο ανταγωνισμό για την τελική επικράτηση.
Το χρονικό του πολέμου
Η “καλοστημένη” Μπελ Επόκ θα κλυδωνιζόταν εκ θεμελίων. Στις 28 Ιουνίου 1914 ο Σερβοβόσνιος σπουδαστής Γκαβρίλο Πρίντσιπ, μέλος της πανσλαβικής κίνησης, δολοφονεί στο υπό Αυστροουγγρική κατοχή Σεράγεβο, στη Βοσνία, το ζεύγος της διαδοχής του Αυστροουγγρικού θρόνου. Τον πρίγκιπα Φραγκίσκο Φερδινάνδο και τη σύζυγό του Σοφία. Μετά από μια πληθώρα υποτιμητικών όρων και απαιτήσεων της Αυστροουγγαρίας από τη Σερβία, και παρά το γεγονός ότι αυτοί δεν έγιναν δεκτοί από τους Σέρβους ήταν πλέον μονόδρομος μια γενικευμένη σύρραξη.
Ήταν η πρώτη φορά όπου οι στρατιώτες χρησιμοποιήθηκαν σε έναν βιομηχανοποιημένο πόλεμο σαν πρόβατα στη σφαγή. Από τα 60.000.000 των στρατιωτών, τα 15.000.000 τραυματίστηκαν, σκοτώθηκαν ή έμειναν ανάπηροι. Οι νεκροί έφτασαν τους 6.000 την ημέρα. Χάθηκε κάθε ηθικός ενδοιασμός σε μία σφαγή με ελάχιστα οφέλη. Σε αυτόν τον πόλεμο χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά νέα όπλα όπως τα τεθωρακισμένα και τα αεροπλάνα. Στο τελευταίο έτος του πολέμου αυτά τα όπλα ενσάρκωσαν την απόλυτη ακρίβεια στη στόχευση. Επίσης, στα πλαίσια ενός χημικού πολέμου, η χρήση αερίων, βακίλων και ιών είχε τρομακτική επίπτωση στους στρατιώτες, αλλά και στον άμαχο πληθυσμό. Υπήρξε μια άνευ προηγουμένου αύξηση των μεθόδων πολέμου, όπου δεν είχε προβλεφθεί, π.χ. η τακτική της καμένης γης ή η φρικτή αντιμετώπιση των αιχμαλώτων πολέμου. Επίσης, ο αφανισμός ολόκληρων εθνοτήτων. Το 1915 η γενοκτονία των Αρμενίων από τους Νεότουρκους θεωρείται ο πρόδρομος του Ολοκαυτώματος.
Οι Αντιμαχόμενοι και ο χαρακτήρας του πολέμου
Από τη μία οι Κεντρικές Δυνάμεις (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Βουλγαρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία, Πολωνία, Δημοκρατία της Κριμαίας, Λιθουανία, Γεωργία, Ουκρανία, Αζερμπαϊτζάν, Φινλανδία και από την άλλη η Αντάντ ή Δυνάμεις της Συννενόησης (Βρετανία, ΗΠΑ, Γαλλία, Ρωσία, Σερβία, Ρουμανία, Μαυροβούνιο, Βέλγιο, Ιταλία, Πορτογαλία, Ελλάδα, Ιαπωνία, Κίνα, Αρμενία).
Η φύση και ο χαρακτήρας του πολέμου: α) Εκβιομηχανοποιημένος – μαζικός πόλεμος. β) Απρόβλεπτος. Κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει τι θα συμβεί. Όταν ξεκίνησε πολλοί ήταν εκείνοι, οι οποίοι θεωρούσαν ότι θα κρατήσει λίγες εβδομάδες ή λίγους μήνες. γ) Ήταν ο πόλεμος στον οποίο χάθηκε κάθε ηθική αρχή. δ) Αυτή η αναμέτρηση άλλαξε την αντίληψη των πολιτικών. Στο εξής κάθε πόλεμος θα πρέπει να γίνεται Απόλυτος.
Αλυτρωτισμός
Εξαιτίας του πολέμου, πριν, κατά την διάρκεια, αλλά και μετέπειτα, αναπτύχθηκαν αλυτρωτικές και εθνικιστικές ιδέες. Στην Ελλάδα, η οποία βρισκόταν στο πλευρό της Αντάντ, καλλιεργήθηκαν, και με ευθύνη του Ελευθέριου Βενιζέλου, αλυτρωτικές ιδέες από την είσοδό της στον πόλεμο, το 1917, μια είσοδος που αποσκοπούσε σε ανταλλάγματα από εδάφη της καταρρέουσας Οθωμανικής αυτοκρατορίας αναπτύσσοντας κατʼ αυτόν τον τρόπο την έννοια της Μεγάλης Ιδέας· της κατάληψης, δηλαδή, της Μικράς Ασίας και της Κωνσταντινούπολης. Η μάζα στη Ελλάδα υποστήριζε τους στρατιωτικούς και τον βασιλιά Κωνσταντίνο Α΄, ενώ η πλειοψηφία των προσφύγων θαύμαζε τον Βενιζέλο για τις αλυτρωτικές θέσεις του. Το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, που αποκαλύφθηκε στην Αθήνα στις 25 Μαρτίου 1932, ήθελε να συνδέσει τους νεκρούς του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα με τους Βαλκανικούς πολέμους.
Η ακρωτηριασμένη ειρήνη
Στη Γερμανία η Συνθήκη των Βερσαλλιών, πυροδότησε την εκδίκηση. Πολλοί βετεράνοι του Μεγάλου Πολέμου υπήρξαν μέλη του ναζιστικού μορφώματος. Μια από τις συνέπειες του πολέμου αυτού ήταν και το μίσος που καλλιεργήθηκε εναντίον των Εβραίων προς όλες τις κατευθύνσεις θεωρώντας τους υπαίτιους για τη μεγάλη ήττα. Η κοινοβουλευτική Δημοκρατία της Βαϊμάρης (1918-1925) αναπαρήγαγε συνεχώς, σε μια διαδικασία ανάμνησης, τις αναμετρήσεις της Δεξιάς με την Αριστερά. Κάθε πλευρά είχε τους δικούς της ήρωες. Το μίσος και ο διχασμός εντείνονταν συνεχώς. Μετά το 1933 ο Μεγάλος Πόλεμος χρησιμοποιήθηκε ως προπαγάνδα από το καθεστώς των Ναζί. Η “Επανάσταση του 1933” παρομοιάσθηκε με τη Γαλλική Επανάσταση. Επίσης, πολλές φορές γεγονότα ανατροφοδοτούσαν μνήμες, όπως η συνθηκολόγηση της Γαλλίας το 1941 που υπαγορεύτηκε στον σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης Βερντέν, στο ίδιο βαγόνι όπου το 1918 οι δυνάμεις της Αντάντ υποχρέωσαν τη Γερμανία να συνθηκολογήσει ως η μεγάλη ηττώμενη. Το ίδιο βαγόνι ανατίναξαν δυνάμεις των Ναζί το 1945 εμπρός στην επερχόμενη νέα ήττα.
Η πολιτισμική ιστορία του Μεγάλου Πολέμου
Το πιο σημαντικό είναι ότι ο πόλεμος αυτός δεν τελείωσε ποτέ. Οι πλέον σημαντικές πτυχές του και μια από τις μεγαλύτερες συνέπειες υπήρξε η Ρωσική Επανάσταση το 1917 αποτελώντας το απότοκο της οικονομικής κρίσης 1914-1918, την οποία δημιούργησε ο Μεγάλος Πόλεμος. Είναι η απαρχή κάποιων παραγόντων, οι οποίοι διαμόρφωσαν την Ευρώπη κατά τη διάρκεια του “Σύντομου 20ου αιώνα” κατά τον Hobsbawm, η περίοδος δηλαδή 1914-1991. Κατακερματίστηκαν αυτοκρατορίες εξαιτίας των εσωτερικών αναμετρήσεων και αντίπαλων ιδεολογιών σε κάθε χώρα. Στην Ελλάδα, η νίκη της Αντάντ έδωσε το έναυσμα για τη Μικρασιατική Καταστροφή, διότι αν και αρχικά ο πόλεμος ήταν αποικιοκρατικός και φυλετικός επικρατώντας η ρητορική του μίσους, στη λήξη του είχε διαμορφωθεί ένα αντιαποικιακό κλίμα που ο Βενιζέλος δεν υπολόγισε στρέφοντας την Ελλάδα προς τη Μεγάλη Ιδέα, δηλαδή προς μία αποικιοκρατική και ιμπεριαλιστική πολιτική.
Άλλη συνέπειες, δύο ημέρες μετά τη λήξη του πολέμου, στις 11 Νοεμβρίου 1918, ήταν η έναρξη του μεγάλου αντισημιτικού πογκρόμ, 400% πληθωρισμός στη Γερμανία και 600% στο Βερολίνο, καθώς η κοινωνική κρίση συνδέθηκε και συνέπεσε με την ήττα του γερμανικού στρατού. Μεγάλο μέρος των στρατιωτών έχασαν τη ζωή τους με το πέρας του πολέμου, λόγω των εκτελέσεων ως αιχμάλωτοι πολέμου. Πρώτοι το έπραξαν οι Μπολσεβίκοι κατά τη συμμετοχή τους στον Ρωσικό εμφύλιο πόλεμο (1919-1924), όπου ο απολογισμός των νεκρών υπήρξε μεγαλύτερος μετά το τέλος του εμφυλίου παρά κατά τη διάρκειά του. Ο Ρωσικός εμφύλιος ήταν ένα πρότυπο πολέμου διότι στόχος του υπήρξε η εξόντωση των αμάχων.
Η απόρροια του Μεγάλου Πολέμου στην Ελλάδα και η συνθήκη της Λωζάνης
Όσο αφορά την ιμπεριαλιστική πολιτική στην Ελλάδα, οι Άγγλοι την παρότρυναν, αφού είχαν επιλέξει την Ελλάδα ως “πελάτη” για να ελέγξουν την καταρρέουσα Οθωμανική αυτοκρατορία, καθώς πολλές ξένες δυνάμεις είχαν πέσει επάνω της σαν όρνεα για να την κατασπαράξουν (βλ. Συνθήκη ων Σεβρών). Πολλά χωριά και πόλεις στη Μικρά Ασία καταστράφηκαν από την προέλαση του ελληνικού στρατού, ενώ η απάντηση ήρθε από τη Γαλλία το 1922. Όταν η Σμύρνη καίγονταν οι γαλλικές πυραυλάκατοι έμεινα απλοί θεατές, αφού η Γαλλία του Κλεμανσώ ήταν αντίθετη σε μια τέτοια ανάμιξη της Ελλάδας, νομιμοποιώντας έτσι την “αποκεντρωμένη θηριώδη ενέργεια”, απότοκο του Μεγάλου Πολέμου, όπου στόχος ήταν πλέον ο άμαχος πληθυσμός.
Η κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας οδήγησε στη Συνθήκη της Λωζάννης. Η συνθήκη αυτή υπήρξε πρωτόγνωρη για τις διεθνείς εξελίξεις, αφού ήταν η πρώτη που νομιμοποιούσε τις εθνικές εκκαθαρίσεις και το επίσημο ξερίζωμα με την ανταλλαγή πληθυσμών. Η συνθήκη αυτή που υπογράφτηκε από τον Βενιζέλο και τον Ινονού οδήγησε σε εθνικές εκκαθαρίσεις, μέσω μετεγκαταστάσεων και εκτοπισμού 1.500.000 ανθρώπους και τις οικογένειές τους. Η Συνθήκη της Λωζάννης αποτελεί μια μεγάλη ντροπή για τη σύγχρονη Ευρώπη, αφού εδραιώθηκε ο διαχωρισμός των πληθυσμών ακόμη και με θρησκευτικά κριτήρια, νομιμοποίησε τη θέση της Τουρκίας στην εθνοκάθαρση και τη γενοκτονία των Αρμενίων. Τα “μαθήματα” που πήραν κάποιοι από αυτή τη συνθήκη εφαρμόστηκαν στις διακηρύξεις των Ναζί, ως προς τη θέση στην κοινωνία λόγω του φυλετικού διαχωρισμού και της θρησκείας, στην άποψη ότι ο ηττημένος θα μπορούσε πλέον να ανακάμψει και να επικρατήσει σε μια ενδεχόμενη ρεβάνς και στην καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δίνοντας κυρίαρχο ρόλο στα έθνη – κράτη να διαχειριστούν όπως εκείνα θέλουν τους πολίτες τους. Ο Γκαίμπελς έλεγε… με τους εβραίους τους δικούς μας θα κάνουμε ό,τι θέλουμε εμείς γιατί είναι δικοί μας.
Αντί επιλόγου
Η θρυαλλίδα που ξέσπασε στο Σεράγεβο τον Ιούνιο του ΄14 ανατίναξε όλη της Ευρώπη και οδήγησε σε μια άνευ προηγουμένου αναμέτρηση, οι συνέπειες της οποίας άφησαν πολλές πληγές στο Ευρωπαϊκό γίγνεσθαι και της ΗΠΑ σε ρόλο ηγεμόνα. Επιρροές επήλθαν στην ψυχολογία των πολιτών, στη διάπλαση των χαρακτήρων τους, στις τέχνες και τα γράμματα, στις πολιτικές αποφάσεις και τους διπλωματικούς χειρισμούς, στην οικονομία και την κοινωνική συνοχή. Ο Μεγάλος Πόλεμος κινήθηκε στο πνεύμα μιας φουτουριστικής, θα μπορούσαμε να πούμε, επανάστασης. Ήταν ένας βιομηχανοποιημένος, μαζικός και απρόβλεπτος πόλεμος αφού κανείς δεν ήταν σε θέση να προβλέψει στο εγγύς μέλλον, πολλώ δε μάλλον, κατά πόσο ήταν σε θέση να διαμορφώσει και να εκφράσει την εξέλιξη της δομής του Ευρωπαϊκού πολιτισμού του 20ου αιώνα.
Σημειώσεις
Οι παραπάνω αναφορές έγιναν μετά από μια εκδήλωση στρογγυλής τράπεζας, η οποία πραγματοποιήθηκε στο Μέγαρο Μουσικής τον Νοέμβριο 2019, από το Τμήμα Ιστορίας - Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών με τίτλο «Οι συνέπειες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην ιστορία του 20ού αιώνα και το παράδειγμα των ελληνογερμανικών σχέσεων». Ομιλητές ήταν οι:
Jay Winter, Καθηγητής Ιστορίας (έδρα Charles J. Stille) στο Πανεπιστήμιο του Yale,
Gerhard Hirschfeld, Καθηγητής στο Ινστιτούτο Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης και
Έλλη Λεμονίδου, Επίκουρη Καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών.
Ευχαριστίες
(Ευχαριστώ πολύ τον φίλο Γιώργο Μονογιούδη για την πρόσκληση σε εκείνη την εκδήλωση)