Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ
Η μεσαιωνική χιλιετής περίοδος από τον 5ο έως τον 15ο αιώνα ταυτίστηκε με την αμάθεια, το φόβο και τον σκοταδισμό. Πώς άραγε θα γινόταν διαφορετικά όταν μίας τέτοιας μακρά περίοδου προηγήθηκε το φωτεινό παρελθόν του αρχαιοελληνικού - ρωμαϊκού πολιτισμού και μετέπειτα ακολούθησε η Αναγένηση, η Επιστημονική Επανάσταση και ο Διαφωτισμός;
Γεγονός είναι πάντως, ότι στη μεσαιωνική χιλιετία η οποία αρχίζει τυπικά με την πτώση της Ρώμης το 476μ.Χ. και λήγει σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς το 1453 με την άλωση της Κωνσταντινούπολης και κατά κάποιους άλλους το 1492 με την ανακάλυψη της Αμερικής, οι επιστήμες έκαναν βήματα προόδου βασιζόμενες κυρίως στα έργα των αρχαίων Ελλήνων και Αράβων διανοητών. Μία από τις επιστήμες κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα η οποία βασίστηκε σε αυτές τις αναφορές του παρελθόντος ήταν και η ιατρική. Οι κυριότερες πηγές ανατομίας βασίζονταν κυρίως στα έργα του Γαληνού (129-200μ.Χ.), στο ιατρικό έργο «Κανών» του Άραβα Αβικέννα και σε αναφορές από τις έρευνες του Αριστοτέλη στο σύστημα της φυσιολογίας των ανθρώπων, ζώων και φυτών. Το έργο του Ιπποκράτη έγινε γνωστό μόνο μέσα από τα έργα του Γαληνού. Δυστυχώς, οι άραβες δεν πρόσθεσαν τίποτε το νεώτερο στις παραδοσιακές γνώσεις, ιδίως της ανατομίας, επειδή το Κοράνι απαγόρευε πολύ αυστηρά τις νεκροτομές. Έτσι, οι γνώσεις ενός ιατρού κατά τον μεσαίωνα βασίζονταν αποκλειστικά στην ανάμνηση της γνώσεως της κλασσικής εποχής.
Τον 13ο αιώνα ο Αιγίδιος της Ρώμης (1247-1316) έγραψε την πρώτη εμβρυολογική μελέτη, η οποία βασιζόταν στα έργα του Αβερρόη και εξέταζε την ανάπτυξη του έμβρυο και τον χρόνο κατά τον οποίο εισέρχεται η ψυχή στο σώμα. Κατά τον 14ο και 15ο αιώνα η πλέον ενδιαφέρουσα ανάπτυξη της ιατρικής κινήθηκε γύρω από την ανατομία. Οι εξελίξεις στη χειρουργική δέχθηκαν νέα ώθηση τον 15ο αιώνα μέσα από το έργο του Κέλσου «De medicina» όπου περιγράφει την είσοδο χολαγωγού στον δωδεκαδάκτυλο, καθώς επίσης, τη σφύρα και τον άκμονα του μέσου ωτός. Ο Βεγγάριος, καθηγητής του πανεπιστημίου της Μπολόνια, ήταν ο πρώτος ο οποίος συνόδευσε το έργο του με τυπωμένες εικόνες, κάτι σαν τον πρώτο άτλαντα της ιατρικής. Ο Βεγγάριος ήταν εκείνος ο οποίος έκανε μελέτες πάνω στον νεφρό, στην σκωληκοειδή απόφυση, τον θύμο αδένα, τις καρδιακές βαλβίδες – επινοώντας τον όρο vas deferens (απαγωγό αγγείο), μελέτες ακόμη και σε αγέννητο έμβρυο εννέα μηνών μελετώντας την ουροδόχο κύστη. Ο Charles Estienne (1503-1564) επεσήμανε τις φλεβικές βαλβίδες και μελέτησε ενδελεχώς το μυϊκό σύστημα και τη σχέση μυ – οστού.
Τη μεσαιωνική περίοδο επειδή οι ασκούντες το λειτούργημα της ιατρικής απέκτησαν κακή φήμη και εξαιτίας του φτωχού ιατρικού εξοπλισμού τον οποίο διέθεταν, η ιατρική πέρασε στα χέρια των μοναχών. Οι βασικοί λόγοι ήταν η διαφύλαξη της αρχαίας κληρονομιάς, η κοσμοθεωρία του χριστιανισμού για την αγάπη και την έκφραση για ζωή, όπου έβρισκε έδαφος στον κόσμο των ασθενών και η παροχή νοσηλείας στις μονές και τα μοναστικά τάγματα. Τα πρώτα «γιατροσόφια» ή μελέτες, όπως θα λέγαμε σήμερα δοκιμάστηκαν πάνω στους ίδιους τους ασθενείς για την ανάρρωσή τους μέσα σε αυτές τις μονές οι οποίες ασκούσαν την ιατρική και κάλυπταν ιατροφαρμακευτικά τους πολίτες. Όταν αναφερόμαστε σε ιατροφαρμακευτική κάλυψη τον μεσαίωνα δεν μιλάμε βέβαια για Toujeo ούτε για Plavix ή για Praluent ή για Clexane, αλλά για γλυκόριζα, φασκόμηλο, ιτιά ή αίμα κορμοράνων για την αντιμετώπιση της επιληψίας, για κριθάρι, λουίζα ή μέντα για τις ημικρανίες και για επάλειψη ψημένης κουκουβάγιας σε συνδυασμό με λίπος αγριόχοιρου για την αντιμετώπιση της ποδάγρας!
Σύμφωνα με τον Γαληνό το κέντρο του νευρικού συστήματος είναι ο εγκέφαλος και όχι η καρδιά, όπως είχε υποστηρίξει ο Αριστοτέλης, καθώς όλες οι ζωτικές λειτουργίες εξηγούνται με τα Τρία Πνεύματα (Spiritus) και τους Τέσσερεις Ιπποκρατικούς Χυμούς, οι οποίοι αντιστοιχούν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Οι Τέσσερεις Χυμοί, το αίμα, το φλέγμα (βρίσκεται στην υπόφυση), η μέλανα χολή (βρίσκεται στον σπλήνα όπου στην βάση του εγκαθίσταται η «μελαγχολία») και η κίτρινη χολή (βρίσκεται στη χοληδόχο κύστη), είναι απαραίτητες για τις ζωτικές λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού, οι οποίες προέρχονται από την παραγωγή των Τριών Πνευμάτων, του φυσικού πνεύματος (βρίσκεται στο ήπαρ), του ζωτικού (βρίσκεται στην καρδιά) και του ψυχικού (βρίσκεται στον εγκέφαλο). Η θεωρία της αρχής της ζωής σύμφωνα με τον Γαληνό διεισδύει στο σώμα τη στιγμή της αναπνοής και παράγεται από την τροφή και τον αέρα ο οποίος κινητοποιεί την αναπνοή, δημιουργώντας έναν ζωτικό φαύλο κύκλο. Αυτή η θεωρία της φυσιολογίας του Γαληνού έμελλε να κυριαρχήσει ολοκληρωτικά στη φυσιολογία της ιατρικής επιστήμης έως την εποχή του William Harvey (1578-1657), προσωπικό ιατρό του Γαλιλαίου, ο οποίος το 1616 εξέθεσε το έργο του για την κυκλοφορία του αίματος. Ο Harvey ήταν επίσης ο πρώτος ο οποίος μελέτησε τον καρδιακό μυ και την ξεχωριστή αιμάτωσή του αποδεικνύοντας ότι η ενεργητική του κίνηση είναι η σύσπαση στη συστολή και όχι η διεύρυνσή του κατά τη διαστολή, όπως πίστευαν ο Αριστοτέλης και ο Γαληνός, προκαλώντας επανάσταση στην ιατρική κοινότητα. Η επιστημονική σκέψη η οποία άλλαζε διαρκώς δεν ήταν δυνατόν να αφήσει την ιατρική έξω από αυτή την πρόοδο και την καινοτομία, η οποία χαρακτήρισε τον κόσμο στην Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη (17ος αιώνας και μετά), θέτοντας τις βάσεις για την επιστημoλογική εξέλιξη των επόμενων ετών και των επόμενων γενεών.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Butterfield Herbert, Η καταγωγή της σύγχρονης επιστήμης (1300-1800), μτφρ. Ιορδάνης Αρζόγλου – Αντώνης Χριστοδουλίδης, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010.
Charmers A.F., Τι είναι αυτό που το λέμε επιστήμη; μτφρ. Γιώργος Φουρτούνης, εκδ. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2014 Crombie A.C., Από τον Αυγουστίνο στον Γαλιλαίο, (τόμος Α΄ Η επιστήμη στον μεσαίωνα 5ος-13ος αιώνας), μτφρ. Θεοδώρα Τσίρη, Ιορδάνης Αρζόγλου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994.
Crombie A.C., Από τον Αυγουστίνο στον Γαλιλαίο, τόμος Β΄,(Η επιστήμη στον Ύστερο Μεσαίωνα και στις αρχές των Νέων Χρόνων, 13ος-17ος αιώνας), μτφρ. Μαριλένα Ιατρίδου – Δημήτρης Κούρτοβικ, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2006.
Χαράλαμπος Κουμανάκος
Αθήνα 10 Ιουνίου 2017