Η αστική τάξη στον 19ο αιώνα

2015-03-29 10:16

1.   Οι αστοί στο προσκήνιο της ιστορίας

       Η Γαλλική Επανάσταση ήταν η αρχή της αμφισβήτησης του παλαιού καθεστώτος καθώς  η σύγκλιση κοινών ιδεών του κλασσικού φιλελευθερισμού μιας κοινωνικής ομάδας  έδωσε το επαναστατικό έναυσμα το οποίο την ανέδειξε σε πρωταγωνίστρια στο προσκήνιο της ιστορίας. Αυτή η κοινωνική ομάδα η οποία έμελε να μεταβάλλει την παγκόσμια ιστορία ήταν η αστική τάξη.[1] Οι αξιώσεις της αστικής τάξης στην Γαλλία, στα τέλη του 18^ου αιώνα, αποτυπώνονται στη «Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου». Ένα μανιφέστο κατάργησης των προνομίων των ευγενών και αποκατάσταση της ισότητας ανάμεσα σε αυτές τις δύο κοινωνικές τάξεις, όχι όμως μία διακήρυξη υπέρ τη δημοκρατίας και της ισότητας όλων.[2] Η μεταεπαναστατική Γαλλία του Ναπολέοντα είχε αποκτήσει τα πλέον σταθερά χαρακτηριστικά της αστικής σταθερότητας: Εθνική τράπεζα, αστικό κώδικα, κονκορδάτο με την εκκλησία και αστικό υπουργικό συμβούλιο.[3]

      Η ιστορική εξέλιξη μετά την αποσάθρωση της Ναπολεόντειας αυτοκρατορίας, διαμόρφωσε νέες συνθήκες και οδήγησε την Ευρώπη σε καταδυνάστευση των λαών της και επιστροφή στο παλαιό καθεστώς των αυταρχικών διακυβερνήσεων προ του 1789. Το επαναστατικό πνεύμα το οποίο εξαπλώθηκε πολύ σύντομα στις Ευρωπαϊκές κοινωνίες ξεκίνησε και αυτή τη φορά από το Παρίσι όταν ο βασιλιάς Κάρολος Ι΄ παραβίασε το σύνταγμα καταστέλλοντας βασικές ελευθερίες. Οι φιλελεύθεροι αστοί αντέδρασαν και καθοδήγησαν το λαό· εμπρός όμως σε μία διαφαινόμενη κρατική κατάλυση από το λαό, προτίμησαν τη λύση της συνταγματικής μοναρχίας.[4]

      Το 1848 όταν η Ευρώπη συνταράσσονταν από επαναστατικά κινήματα, απόρροια της πτώσης του βιοτικού επιπέδου και της οικονομικής παρακμής, οι αστοί φοβούμενοι και πάλι την έκταση που θα ήταν δυνατόν να λάβουν οι λαϊκές και εργατικές διεκδικήσεις στάθηκαν αντιμέτωποι σε αυτές τις ενδεχόμενες κοινωνικές ανατροπές. Για να αντιμετωπίσουν την κατάσταση και να διασφαλίσουν τα αστικά τους δικαιώματα συνεργάστηκαν για πρώτη φορά με τους ευγενείς σηματοδοτώντας την ταξική αντιπαλότητα μεταξύ αστών και εργατών. Η καταστολή αυτών των κινημάτων βρήκε τους αστούς διασφαλισμένους στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, ενώ οι προδομένοι από την έκβαση των επαναστατικών κινημάτων εργάτες θα ήταν πλέον οι κύριοι αντίπαλοί τους.[5]

 

2.   Η συγκρότηση της αστικής τάξης

      Οι αστοί έκαναν την εμφάνισή τους πολύ νωρίτερα, κατά τον 12^ο – 13^ο αιώνα, με τη συγκρότηση των πρώτων οργανωμένων πόλεων στην Ευρώπη. Η αστική τάξη παραγκωνισμένη από τον ανώτερο κλήρο, τους μεγάλους γαιοκτήμονες και φυσικά την κυρίαρχη τάξη της αριστοκρατίας ως τα τέλη του 18^ου αιώνα, εν μέσω της Βιομηχανικής Επανάστασης και της αλλαγής των κοινωνικών και πολιτικών συσχετισμών (δημιουργία βιομηχανικού προλεταριάτου – εργατικής τάξης, παγίωση του διεθνούς κεφαλαιοκρατικού συστήματος, δημιουργία του εθνικισμού – εμφάνιση εθνικής συνείδησης), διεκδίκησε δυναμικά την πολιτική εξουσία, καθορίζοντας τη γεωπολιτική εξέλιξη της Ευρώπης κατά τη διάρκεια του 19^ου και του 20^ου αιώνα.[6]

      Οι αστοί δεν χαρακτηρίζονταν από κάποια μορφή συνταύτισης ως προς την οικονομική, κοινωνική και πολιτική δραστηριότητα. Παρόλο που αποτελούσαν μόνο το 5% του πληθυσμού της Ευρώπης κατά τα μέσα έως το τέλος του 19^ου αιώνα (το ποσοστό αυτό ανερχόταν στο 13% συμπεριλαμβανομένων και των μικροαστών), αυτή η νέα ανομοιογενής και κατακερματισμένη τάξη διαφόρων κοινωνικών κατηγοριών περιελάμβανε ανθρώπους του οικονομικού και εμπορικού κλάδου (τραπεζίτες, χρηματιστές, εμπόρους κλπ), οι οποίοι συγκροτούσαν την οικονομική αστική τάξη, καθώς και τους λεγόμενους αστούς της γνώσης, οι οποίοι ήταν γιατροί, δικηγόροι, καθηγητές, υψηλόβαθμοι δημόσιοι υπάλληλοι, και άλλοι.[7] Η αντιπαλότητα αυτή μαζί με εκείνη των άλλων κοινωνικών ομάδων αποτέλεσε τον σημαντικό παράγοντα συγκρότησής της. Ένας άλλος παράγοντας υπήρξε ο τρόπος ζωής και η κουλουρά η οποία τους διέπνεε, δημιουργώντας κοινό κώδικα επικοινωνίας, ασχέτως των εθνοτικών, οικονομικών ή επαγγελματικών διαφοροποιήσεων.[8] Οι διαδικασίες όμως οι οποίες απογείωσαν την οικονομική, κοινωνική και πολιτική τους επικράτηση ήταν η αποικιακή επέκταση και η εδραίωση του κοινοβουλευτισμού.[9] Η ανάπτυξη της εκπαίδευσης υπήρξε αλματώδης, εξαιτίας της ανατροπής των παραδοσιακών αντιλήψεων για τον άνθρωπο, τις επιστήμες και το σύμπαν, που είχε φέρει νωρίτερα, από τον 17^ο αιώνα η Επιστημονική Επανάσταση.  Παράλληλα με την επίδραση της ιδεολογίας του Διαφωτισμού και των καλλιτεχνικών ρευμάτων  επήλθε περαιτέρω πνευματική και αστική εκκοσμίκευση. [10]

 

3.   Η αστική δομή στην Ευρώπη του 19^ου αιώνα και τα χαρακτηριστικά της

      Η εκβιομηχάνιση και αστικοποίηση του 19^ου αιώνα, άλλαξε τους κοινωνικούς και πολιτικούς συσχετισμούς και αποτέλεσε θέμα μελέτης για πολλούς ερευνητές λόγω της διαφοροποίησης της δομής των εθνικών κρατών και το ρόλο που κλήθηκε να παίξει η αστική τάξη σε αυτά. Στη Γερμανία οι μεγαλοαστοί μοιράζονταν την εξουσία με τη στρατιωτική αριστοκρατία έως τις αρχές του 20^ου αιώνα. Το ίδιο και στην αυτοκρατορία των Αψβούργων όπου οι αστοί συμμετείχαν σε γραφειοκρατικούς τρόπους διακυβέρνησης με το στέμμα. Στη Γαλλία οι μεγαλοαστοί προς τα τέλη του 19^ου αιώνα ήταν η ανερχόμενη και ισχυρότερη πολιτική δύναμη, εξαιτίας της Γαλλικής επανάστασης κατά τη διάρκεια της οποίας οι ευγενείς ήδη είχαν χάσει την πολιτική ισχύ τους. Στην Αγγλία την ίδια περίοδο οι συγχωνεύσεις των αστών με τους ευγενείς λόγω τέλεσης γάμων, δημιούργησαν την ισχυρή τάξη των γαιοκτημόνων, στα πρότυπα της διαδικασίας συγχώνευσης των αριστοκρατών με τους μεγαλοαστούς κατά τη διάρκεια του 17^ου -18^ου αιώνα. Στη υπόλοιπη Ανατολική Ευρώπη η δραστηριότητα των αστών αρκέστηκε στο να μιμείται την κυρίαρχη πολιτικά και οικονομικά τάξη των   ευγενών. [11]

      Στην αστική κοινωνία η πανεπιστημιακή μόρφωση και τα ελεύθερα επαγγέλματα  προσέδιδαν ένα ισχυρό κοινωνικό γόητρο και μία σίγουρη επαγγελματική αποκατάσταση με προσοδοφόρα κέρδη. Όμως ίσως το βασικότερο πολιτισμικό χαρακτηριστικό της αστικής τάξης ήταν η αριστοκρατικοποίησή των αστών, ιδίως μετά τις επαναστάσεις του 1848, όπου αυτή η αστικότητα τούς παρείχε ένα κοινό πλαίσιο επικοινωνίας και αναγνωρισιμότητας, η οποία διαφαινόταν καθώς ξεχώριζε ανάμεσα από την υπόλοιπη κοινωνική διαστρωμάτωση της Ευρώπης. Σε οικονομικό επίπεδο, η φιλελευθεροποίηση της οικονομίας και η άνοδος της ανταγωνιστικότητας στα οικονομικά και κοινωνικά πρότυπα του καπιταλισμού, σε συνδυασμό με τη συγκατοίκηση αστών και ευγενών στην κρατική διοίκηση και στα ανώτερα κρατικά αξιώματα δημιούργησε κοινωνικές elit και ωρίμασε την ταξική αντιπαλότητα, αναδεικνύοντας την εργατική τάξη ως τον κοινό κίνδυνο της αστικής δημοκρατίας.[12]

 

4.   Πολιτικός και οικονομικός φιλελευθερισμός[13]

      Το δικαίωμα των πολιτών για νόμιμη εκπροσώπηση ήταν ένα πολιτικό χαρακτηριστικό, το οποίο για πρώτη φορά, σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, κατοχύρωνε την ισονομία και τις πολιτικές ελευθερίες μέσω του κοινοβουλευτισμού. Εστία του φιλελευθερισμού υπήρξε η Αγγλία, με κορυφαίους εκπροσώπους τον Adam Smith (1723-1790) θεμελιωτή της πολιτικής οικονομίας, τον πατέρα της κλασσικής οικονομίας David Ricardo (1772-1823) ή τον John Stuart Mill (1806-1873) στοχαστή του ωφελιμισμού.[14]

      Το πρώτο οργανωμένο κίνημα υπέρ του κοινοβουλευτισμού αναπτύχθηκε στην Αγγλία το 1834, με το κίνημα των «Χαρτιστών» (κίνημα που περιελάμβανε έξι αιτήματα: Καθολική ανδρική ψηφοφορία, μυστική ψηφοφορία, κατάργηση των περιουσιακών προϋποθέσεων για την ιδιότητα του πολίτη, ετήσιες βουλευτικές εκλογές, μισθοδοσία στα μέλη της Βουλή των Κοινοτήτων και ίσες εκλογικές περιφέρειες).[15] Παρόλα αυτά έπρεπε να περάσει μισός αιώνας περίπου για να υλοποιηθεί το 1/3 μόνο αυτών των διεκδικήσεων, όταν το 1867 δόθηκε δικαίωμα ψήφου στους άνδρες, εκείνους οι οποίοι είχαν εκπληρώσει τις οικονομικές τους υποχρεώσεις προς το κράτος.

      Οι αστοί μετά την ιδεολογική κυριαρχία τους στην Ευρώπη και την επικράτηση του αστικού – κοινοβουλευτικού μοντέλου διακυβέρνησης, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη σύνθεση και στη λειτουργία των εθνικών κρατών. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός που πρέσβευε η αστική τάξη υποστήριζε την καθιέρωση του κοινοβουλευτισμού και της συνταγματικής διακυβέρνησης με καθολική ψηφοφορία, σε συνδυασμό με  τον περιορισμό των εξουσιών και των προνομίων του μονάρχη και της αριστοκρατίας. Από το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα το δικαίωμα ψήφου λίγο-πολύ εξαπλώθηκε με τον έναν ή τον άλλο τρόπο σε όλη σχεδόν την Ευρώπη. Παρόλα αυτά ο κοινοβουλευτισμός ισχυροποιήθηκε αρκετά, ιδιαίτερα στην Αγγλία και την Γαλλία κατά τα τέλη του 19^ου  και τις αρχές του 20^ου αιώνα, αποτελώντας παγκόσμιο πρότυπο διακυβέρνησης.[16]

 

 

Επίλογος

        Η αστική τάξη ακολούθησε τον ρου της ιστορίας από την περίοδο του Ύστερου Μεσαίωνα ως την εκβιομηχάνιση της Ευρώπης, τη Γαλλική Επανάσταση και την περίοδο του 19^ου αιώνα, όπου αναφερθήκαμε. Ο 19^ος αιώνας χαρακτηρίστηκε ως η περίοδος της σύστασης των εθνικών κρατών και του αστικού τύπου διακυβέρνησης αυτών, ο οποίος υφίσταται έως σήμερα. Ζήτημα υψίστης σημασίας για την αστική κοινωνία υπήρξε η σχέση της με την αριστοκρατία. Η ιδεολογική επικράτηση του φιλελευθερισμού σε πολιτικό επίπεδο, έφερε κοινωνικές και πολιτικές ανατροπές οι οποίες επικρατούσαν επί μακρόν κατά το παρελθόν. Η φιλελεύθερη διακυβέρνηση ενδυναμώθηκε όταν οι ηγεμόνες συνειδητοποίησαν ότι δεν ήταν πλέον δυνατή μία κατασταλτική μορφή εξουσίας. Σε μία τέτοια μορφή αστικής διακυβέρνησης, ο οικονομικός φιλελευθερισμός με τη σειρά του υποστήριξε το ελεύθερο εμπόριο εκφράζοντας τη ρητή αντίθεσή του στην κρατική παρέμβαση. Η παρουσία των αστών και η κυρίαρχη ιδεολογία του κοινοβουλευτικού φιλελευθερισμού που τους διακατείχε, σφράγισε τον 19ο αιώνα και έμελλε να αλλάξει τις δομές των εθνοτήτων του ανεπτυγμένου κόσμου σε παγκόσμια κλίμακα.

 

Βιβλιογραφία

 

Διαμαντίδης Αντώνης, Λεξικό των –ισμών. Από τον Αβανγκαρτισμό στον Ωφελιμισμό, εκ. Γνώση, Αθήνα 2003

 

Ράπτης Κώστας, Γενική Ιστορία της Ευρώπης κατά τον 19^ο και τον 20^ο αιώνα, τόμος Β΄, , εκ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000

 

Ράπτης Κώστας, Αστικές Τάξεις και αστικότητα στην Ευρώπη, 1789-1914: Προσανατολισμοί της Σύγχρονης Ιστοριογραφίας, Μνήμων, 20/1998, σ/δες, 211-243, from https://epublishing.ekt.gr/el/7306/ΜΝΗΜΩΝ/10253

 

Hobsbawn E.J., Η εποχή των επαναστάσεων 1789-1848 (μτφρ. Μαριέτα Οικονομοπούλου), εκ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2002